ظروف یک بار مصرف پلاستیکی ، معایب و مضرات و ضرورت جایگزینی ظروف یکبار مصرف گیاهی
مقدمه :
با پیشرفت های فناوری و تغییرات سریع عصر کنونی، شاهد تحولات زیادی در شیوه ی زندگی بشر هستیم. یکی از این فناوری ها، تولید مواد پلاستیکی و ظروف یک بار مصرف با منشاء گیاهی است. نوع پلاستیکی آن به دلیل صرفه اقتصادی تولید بیشتری دارد. با دقت در اطراف با انواع این ظروف در اشکال و رنگ های فریبنده از قاشق و لیوان تا سفره ی غذا و غیره بر خورد می کنیم که برگشت پذیری این مواد پلاستیکی به مدت زمان طولانی یک تهدید جدی برای سلامت انسان و حفظ محیط زیست محسوب می شود.
محققان معتقدند ظروف یکبار مصرف پلاستیکی بهعلت دارا بودن مواد نفتی و خاصیت تجزیهناپذیری آن تا 500 تا هزار سال در خاک ، مواد شیمیایی آن بهتدریج از طریق خاک وارد زنجیره غذایی انسان میشود
در حال حاضر ایران یکی از پنج کشور اول دنیا در استفاده از ظروف یکبار مصرف است، بهطوری که فقط در سال 84، 570 هزار تن ظروف یکبار مصرف در کشور استفاده شده است و این درحالی است که به گفته معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست تقریباً 100 درصد این ظروف پلاستیکی هستند و میتوان اذعان کرد که ظروف گیاهی نتوانستهاند حتی یک درصد مصرف مردم را به خود اختصاص دهند. اغلب مردم بویژه در مراسمهای مذهبی، جشنها و سوگواریها بهجای استفاده از ظروف چینی و ملامین از ظروف یکبار مصرف استفاده میکنند. با این وجود کارشناسان زیستمحیطی بارها هشدار دادهاند که استفاده از این ظروف باید در کشور ممنوع شود.
معاون انسانی سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به تجزیهناپذیر بودن مواد پلاستیکی در خاک و اثرات زیانبار زیستمحیطی آن میگوید: «ظروف پلاستیکی موسوم به (PP) پلی پروپیلن بهعلت اینکه از منابع نفتی تولید میشوند، سالهای طولانی در خاک باقی مانده و جذب نمیشوند، البته باید ظروف (PET) پلی اتیلن ترفتالات مثل بطریهای آب معدنی، نوشابه و دوغ را از این ظروف جدا کرد، چرا که این بطریها بهعلت ضخامت قابل قبولی که دارند، بازیافت میشوند.خوشبختانه تکنولوژی بازیافت ظروف (PET) در کشور راهاندازی شده است، بهطوری که هماکنون در مشهد این ظروف در مرحله بازیافت به شکل لایههای چیپس درآمده و برای ساخت وسایل مختلف مثل کلید برق و اسباببازی به چین صادر میشوند، این درحالی است که پلاستیک سبک و نازک به هیچوجه و در هیچ کجای دنیا قابل بازیافت نیست و پس از مصرف بهعنوان زباله وارد خاک میشود.»
یکی از کارشناسان ذیربط این مواد را برای خاک بسیار مضر و خطرناک میداند و معتقد است: «وقتی این ظروف بهصورت زباله در خاک میمانند، به شکل عایق عمل میکنند، به عبارتی این مواد از تبادل هوا میان مولکولهای خاک جلوگیری کرده و مانع تنفس طبیعی خاک میشوند، بنابراین هرچه از نفوذ این مواد به خاک بیشتر جلوگیری شود، به همان میزان خاک نیز بهتر حفاظت خواهد شد، در غیر این صورت حتی اگر تجزیه هم شوند، مواد نفتی بهعنوان یک ماده اضافی در خاک باقی مانده و ترکیب طبیعی خاک را بههم میزند.»
نامبرده به اثرات بهداشتی این مواد هم اشاره کرده و میگوید: «با وجود اینکه سالهاست از زیانبار بودن ظروف یکبار مصرف پلاستیکی گفته میشود، اما باز هم مردم بویژه در ادارهها و سازمانها به وفور از این ظروف استفاده میکنند، درحالی که برخلاف تصور عموم حتی ظروف یکبار مصرف اسفنجی که بهشکل فوم است، نیز مواد اسیدی را جذب خود میکند و باعث ورود ماده سمی و خطرناک به بدن انسان میشود.»
در برخی منابع معتبر نیز اشاره شده است که این ظروف می توانند ناقل بیش از 118 نوع بیماری به مصرف کنندگان باشد. با توجه به نظر متخصصین تغذیه اگر آب به بیشتر از 6 ماه در ظرف های PET قرار بگیرد، آلوده شده و غیر قابل استفاده است .
انواع بسپارهای مصنوعی مورد استفاده در تهیه ظروف یکبار مصرف پلاستیکی شامل:
PC (پلی کربنات)، PP (پلی پروپیلن) ،PE )پلی اتیلن ( ،PET )پلی اتیلن ترفتالات( ، PA (پلی آمین )، PVC (پلی وینیل کلراید) هستند .
انواع ظروف یک بار مصرف پلاستیکی :
1- پلی استایرن شفاف و شکننده بوده و با شعله تولید دوده می کند. در دو نوع :(PS) پلی استیرن انبساطی و غیر انبساطی تولید می شود . استفاده از این ظروف برای مواد نوشیدنی اسیدی و چرب مانند نوشابه و کاکائو بسیار بیشتر از مصرف چای داغ مخاطره آمیز است.
2- PVC : (پلی وینیل کلراید) پلاستیک سختی است که توسط نرم کننده ها انعطاف پذیر و نرم می شود. حاوی کلر هستند که اگر در کنار شعله قرار داده شود آرام می سوزد ولی به محض اینکه از شعله فاصله گرفت سریعا خاموش می شود.
برای بسته بندی مواد غذایی مثل گوشت مرغ و ماهی و بسته بندی کپسول های دارویی ، آدامس و باتری استفاده می شوند. و در سال های اخیر در ساختمان سازی و لوله کشی آب نیز استفاده شده اند.
3- پروپیلن و پلی اتیلن: مات اما شکننده نیستند و به صورت ظروف (PP) و (PE) سفید رنگ برای نگهداری روغن ها، لبنیات و سرکه استفاده می شوند. با شعله ی آبی و زرد می سوزند و هنگام سوختن چکه هم می کنند. اگر چه هنوز ضرر آنها به اثبات نرسیده ولی استفاده از آنها در دمای بالای 65 درجه سیلسیوس توصیه نمی شود.
مواد مهاجرت کننده از ظروف پلاستیکی :
1- مونومرها ، الیگومرها ، حلال ها
2- ناخالصی ها ی همراه مواد بسته بندی
3- ترکیبات مشتق از بسپارها ، افزودنی ها ، آنتی اکسیدان ها ، روان کننده ها، پلاستی سایزرها برای جلوگیری از شکنندگی مواد پلاستیکی از پلاستی سایزرها استفاده می شود. در غذای گرم حل شده وارد بدن می شود .)
قرار دادن نکات ویژه:
1- از قرار دادن ظروف پلاستیکی در ماکروویو پرهیز شود.
2- بطری های آب پلاستیکی در فریزر قرار داده نشود.
3- از پلاستیک ها مخصوصا رنگی برای نگهداری مواد غذایی برای طولانی مدت استفاده نگردد.
4- از لفافه و پوشش پلاستیکی در ماکروویو استفاده نشود.
مزایای ظروف یکبار مصرف پلاستیکی:
1- دارای مقاومت به قلیا
2- صرف انرژی کمتر برای تولید
3- قابلیت شکل پذیری بالا با گستردگی متفاوت خواص فیزیکی
4- طرح پذیری
5- شفاف و شکننده بودن
مهمترین معایب ظروف یک بار مصرف پلاستیکی:
1- مشکل در بازیافت آنها و مخاطرات محیط زیست
2- انتقال مواد مضر (مونومر ها) به غذا در شرایط خاص و ایجاد بیماری هایی چون سرطان ، عصبانیت ، خستگی، بیخوابی، غیرعادی شدن کروموزومها و کاهش پلاکتهای خون
پلاستیک ها به صورت ظروف اسفنجی و یا غیره تولید می شوند . 95 درصد این ظروف، از جنس پلی استایرن هستند. در ساختمان پلی استایرن همیشه مقداری استایرن آزاد وجود دارد و باید توجه داشت استایرن ماده ای است. از انواع ترکیبات دارای حلقه ی آروماتیک که قادر به ایجاد پلی مرهایی بر پایه ی PVC که دارای عوارض بر گشت ناپذیر در بدن می باشد و این مونومرها هستند که خنثی محسوب می شوند و در فرآیند تولید، مقداری باقی مانده و مونومر با غذا وارد بدن شده و به مرور زمان تجمع و از حد تراکم مجاز برای انسان فراتر می رود. بر همین اساس در برخی از سایت های خبری از آنها به عنوان قاتلان خاموش یادمی کنند .
استایرن آزاد در تماس با موادغذایی چرب و دمای بالای 50 درجه به راحتی وارد شده و باعث بیماری در بدن می شود. البته اگر در این ظروف مواد خشک ریخته شود ضرر کمتری به بدن می رساند ولی نوشیدن چای داغ و همچنین نوشیدنی های اسیدی مثل نوشابه ها می تواند خطرناک باشد. چون ممکن است باعث آزادسازی مونومرها یا رادیکال های آزاد در غذا شود.
همچنین غذا نباید بیشتر از 2 ساعت در این ظروف باقی بماند .
ظروف پلی مری در مجاورت نور اکسید شده و باعث از بین رفتن کیفیت اولیه وتسهیل آزاد سازی مواد مضر می شوند.
در سال1988میلادی تحقیقاتی در این زمینه انجام گرفت، میزان استایرن بدن انسان اندازه گیری شد که 350 نانو گرم در یک گرم بافت چربی ذخیره شده بود. این میزان باعث ایجاد مشکلات عصبی مثل خستگی مفرط، عصبانیت،کم اشتهایی و .... می شود و اگر میزان، بیشتر از 350 نانو گرم باشد باعث ایجاد سرطان ریه، سرطان کبد و سرطان پروستات می شود. بر اثر این تحقیقات که انجمن بین المللی سرطان رده سرطان زایی این ظروف را مجدداً رده بندی کرد و این مسئله نشانگر خطرات این ظروف بر سلامتی انسان است. یک سال پیش وزارت بهداشت در کشور اعلام کرد مصرف موادی که بالاتر از60 درجه حرارت دارند در این ظروف ممنوع است.
3- عدم قابلیت استفاده در مایکروویو:
توصیه نهائی اینکه غذا ها به خصوص غذاهای حاوی روغن و چربی را در ظروف پلاستیکی در ماکروویو گرم نکنید چون گرما و پلاستیک و روغن با هم ترکیب شده ، که نتیجه ی آن تولید سم دیوکسین است. توصیه می شود از ظروف پیرکس و چینی استفاده کنید. غذاهای فوری و آماده FAST FOOD بایستی از ظروف یک بار مصرف تخلیه و در ظروف دیگری گرم شوند.
مدیر امور پژوهشی سلولزی و بسته بندی سازمان استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران می گوید: در کل کشور حدود 3 هزار واحد مجاز و غیر مجازدر حال تولید ظروف یک بار مصرف هستند که بیشتر از 3 نوع پلی استایرن تولید می کنند .
ظروف تجزیه پذیر گیاهی و پوسیدنی :
این ظروف بر پایه ی نشاسته ذرت و گندم و سیب زمینی است . حدود 91 درصد وزنی این مواد بر اساس مستندات ISO و گواهی نامه 14855 FDA ، 102 روز تجزیه شده و به محیط بر می گردند. از لحاظ فیزیکی تا دمای 120 درجه مقاوم بوده و هیچ گونه تغییری در شکل ظاهری آنها ایجاد نمی شود.
این ظروف اگر چه کمی گرانتر از ظروف یکبار مصرف پلاستیکی هستند، اما نهتنها مواد سمی و شیمیایی ندارند بلکه طی چندین ماه در خاک تجزیه شده و حتی قابل خوردن می باشند.
در دهه 80 میلادی مطالعاتی در زمینه پلیمرهای گیاهی در اروپا و امریکا آغاز شد. در آن زمان بحران نفت وجود داشت و اکثر کشورها به دنبال منابع غیروابسته نفت بودند . در سال 2001، امریکا به عنوان نخستین تولید کننده انبوه (بیو پلیمر) بسپار طبیعی شروع به فعالیت کرد، اما در آن زمان بسپارهای طبیعی تنها به تولید و بسته بندی ظرف یکبار مصرف محدود می شد.
در سال 2003 تا 2004 سه کشور آلمان، ایتالیا و انگلستان نیز توانستند به موفقیت هایی در این مورد نائل شوند امریکا ظروف را از نشاسته ذرت تولید کرد. ایتالیا و انگلستان از نشاسته سیب زمینی استفاده می کنند، ولی توجه به فراوانی نشاسته ذرت در کشور ما نیز از آن بهره گرفته ایم. ولی تکنولوژی به گونه ای است که می توان از هر نوع نشاسته ای تولید کرد. نشاسته از نظر خواص فیزیکی یک ماده پلیمر گیاهی ضعیف است. نشاسته را که یک ماده آب دوست است به ماده ای آب گریز تبدیل می کنند ، در اصل می توان گفت هنر این کار در آب گریز کردن نشاسته است. سپس با افزودن موادی مثل موم عسل، روغن گیاهی و فیبر سلولز و .… آن را ارتقا داد. برای مثال موم عسل باعث براق و نرم شدن آن می شود و فیبر سلولز به آن استحکام می دهد.
از نظر خصوصیت، این ظروف هیچ تفاوتی با نوع پلاستیکی ندارد و کاربردهای متعدد دارد.
مواد مورد مصرف با دمای 20 درجه الی 100 درجه سیلسیوس را می توان در آن نگهداری کرد و مورد استفاده قرار داد . البته تفاوت ظروف گیاهی یکبار مصرف با نوع پلاستیکی در این است که در مایکروفر نیز می توان استفاده کرد.
مزایایی استفاده از ظروف یکبار مصرف گیاهی:
1- پاکیزه نگه داشتن محیط زیست
ظروف گیاهی پس از شش ماه، با خاک ادغام می شوند و در مقایسه با ظروف یکبار مصرف پلاستیکی این مدت زمان خیلی کوتاه است .حتی بعضی از کشورهای اروپایی این ظروف را پس از مصرف به عنوان خوراک به دام می دهند.
2-سلامت و بهداشت جامعه .
3-وابسته نبودن به صنعت نفت
4-توسعه بخش کشاورزی
زیرا تولید این ظروف باعث توسعه کشاورزی خواهد شد.
بسپار گیاهی علاوه بر تولید ظروف یکبار مصرف گیاهی برای تولید گلدان، فیلم های کشاورزی، البسه یکبار مصرف بیماران و .... استفاده می شود. برای مثال در تولید گلدان، نشا را با گلدان گیاهی داخل خاک قرار می دهند که به خاطر آن، هم گیاه کمتر آسیب می بیند هم به طبیعت لطمه ای وارد نمی شود. در تولید البسه یکبار مصرف بیماران نیز می بینیم که لباس آلوده بیمار را دفن می کنند که پوسیده می شود و نیازی به بازیافت آن نخواهد بود.
در حال حاضر در آلمان و ژاپن کیسه های گیاهی تولید شده که لباس آلوده بیمار را در آن قرار می دهند و بدون این که نیاز به تماس با دست و انتقال بیماری باشد، مستقیماً به ماشین لباسشویی بیمارستان منتقل می شود پس از چند دقیقه کیسه حل شده و سپس لباس شسته می شود. کاربرد دیگری که اخیراً مورد توجه قرار گرفته در تولید اسباب بازی کودکان است که اسباب بازی های ساخته شده با بسپار طبیعی پس از تماس با دهان برای سلامت آنها خطرناک نخواهد بود.
آمارها حکایت از آن دارد که ایران ظرفیت بالایی برای تولید گیاهی این ظروف دارد و میتوان با تغییر الگوی مصرف خانوادهها و وضع قوانین محدود کننده، تولید این ظروف را از یک کارخانه فعال در حال حاضر به دهها کارخانه مولد گسترش داد، چرا که با وجود انحصاری بودن تولید ظروف گیاهی، کشور ما توانسته است در زمره چند کشور تولیدکننده این مواد قرار گیرد.
در پایان بایستی خاطر نشان شود که در بسیاری از کشورها استفاده و تولید ظروف یک بار مصرف پلاستیکی کاهش یافته است. بر همین اساس ضرورت جایگزینی ظروف یکبار مصرف گیاهی به جای ظروف یکبار مصرف پلاستیکی بهعنوان یکی از برنامههای مهم و اولویتدار برای امسال که سال اصلاح الگوی مصرف است وجود دارد .
منابع :
1-روزنامه گسترش (روزنامه اقتصادی ، صنعتی صبح ایران ) ،پنجشنبه 25 فروردین ماه 1388 ، صفحه 14
2- روزنامه ایران ،دوشنبه 16 دی ماه 1387 ، صفحه 8
3-روزنامه ایران ، شنبه 5 اردیبهشت ماه 1388، صفحه 6
4- ظروف یک بار مصرف پلاستیکی معایب و مضرات ، ریحانه نادی فر- کارشناس غذائی دفتر تحقیق و توسعه –
معاونت غذا و داروی دانشگاه جندی شاپور
تهیه و تنظیم
خدیجه آبشرینی - کارشناس اجرای استاندارد